راهنمای جامع فیزیک/فیزیک ماقبل تاریخ

پیشگفتار

فیزیک ماقبل تاریخ

فیزیک در تمدن یونان

پیش از آن که یونانیان نظریه کروی بودن زمین را مطرح کنند، اکثر مردم معتقد بودند که زمین مسطح است. مثلاً هندوها معتقد بودند که زمین مسطح بر شانه ۴ فیل قرار دارد که به نوبه خود بر پشت چهار لاک پشت شناور در اقیانوسی بی کران ایستاده‌اند. مصریان باستان زمین را رب النوع کب می‌پنداشتند که به پهلو دراز کشیده و الهه نات، تجسم خورشید، بر روی آن خیمده است.

ستاره‌شناسی باستانی

مردمان اولیه از آسمان به عنوان قطب نما، ساعت و تقویم استفاده می‌کردند. طلوع و غروب خورشید به ترتیب نمایانگر شرق و غرب بود. صورتهای کره ماه، یک ماه را معین می‌نمود و ماه به همراه حرکت سالانه خورشید در آسمان تقویم را پدید می‌آورند. با شروع تبادلات تجاری میان فرهنگها، موقعیت ستارگان برای راهنمایی دریانوردان بکار گرفته شد.

آثار مشاهدات آسمان حتی از دوران ما قبل تاریخ، یعنی قبل از آغاز ثبت رخدادها بر جای مانده است. تصور می‌شود که سنگهای قائم یافته شده در برخی از نقاط اروپا، اولین رصدخانه‌ها باشند و این سنگها برای نشان دادن موقعیت خورشید و ماه در برخی از اوقات سال، نظیر اعتدالین، چیده و مرتب شده‌اند. احتمالاً مراسم مذهبی در این روزها برگزار می‌شد، هر چند که کاربرد دقیق سنگها به درستی معلوم نیست.

می‌توان نمونه برجسته سنگهای قائم ما قبل تاریخ را در استون هنج انگلیس یافت. این سنگها حول دایره‌ای چیده شده‌اند و ظاهراً بین سالهای دو هزار و دویست تا هزارو ششصد قبل از میلاد بر پا شده‌اند. خیابانی دراز به محلی منتهی می‌شود که خورشید به هنگام رسیدن به بالاترین نقطه آسمان (انقلاب تابستانی)، در روز به آنجا می‌رسد. از دیر باز استون هنج با مراسم بت‌پرستی آمیخته بوده است و هنوز آئینهای گرامی داشت انقلاب تابستانی در آنجا برگزار می‌شود. اغلب، اخترشناسی اولین علم محسوب می‌شود. تقریباً همه تمدن‌های پیشین حرکات اجرام سماوی را مطالعه می‌کردند و از اندوخته دانششان برای تعیین زمان، تجارب و نظم دادن به زندگی روزمره بهره می‌گرفتند. این اولین کوشش برای درک نیروهای طبیعی و مهار آنها به سود بشر بود.

اعتقادات بابلیان

بابلیان تقویمشان را از روی رصد ماه که چرخه اش ۲۹٫۵ روز طول می‌کشد، ابداع کردند. تقویمهای بابلی که احتمالاً نخستین بار در ۳ هزار سال قبل از میلاد پدید آمدند، بر اساس ۱۲ ماه قمری بودند. بعد از هر دوره ۲۹ روزه، دوره‌ای ۳۰ روزه قرار داشت، و سال قمری ۳۵۴ روز بود. برای مساوی نمودن سال قمری و شمسی، که تغییر فصول را کنترل می‌کرد هر چند سال یکبار چند ماه دیگر به تقویم اضافه می‌شد.

بابلیان معتقد بودند که خدایان، خورشید، ماه، سیارات و ستارگان را در آسمان قرار داده‌اند و به دقت بر آنها نظارت می‌کنند. آنها دریافتند که سیارات در پهنه معینی از آسمان حرکت می‌کنند که به برج فلکی معروفند و الگوهای ستارگان این پهنه را به صور فلکی تقسیم نمودند. آنها همچنین مشاهدات خود را از کسوفها، شهابها، ستارگان دنباله دار ثبت کردند.

مصریان

مصریان باستان توجه اندکی به حرکات سیارات داشتند و از ستاره‌شناسی تنها برای تعیین زمان استفاده می‌کردند. آنها اولین مردمانی بودند که تقویمی مبتنی بر سال شمسی ابداع نمودند. سال با طغیان رود نیل آغاز می‌شد که رخدادی سالیانه بود و برای جوامع زراعی مجاور کرانه‌اش اهمیتی حیاتی داشت. این طغیان با طلوع صبحدم ستاره شعرای یمانی، درخشانترین ستاره آسمان، مقارن بود.

چینی‌ها

قدمت اخترشناسی چینی به ۴ هزار سال قبل از میلاد باز می‌گردد و چینی‌ها متقاعد شدند که حرکات خورشید، ماه و سیارات راهنمای پیشگویی آینده هستند. آنها به دقت آسمان را رصد نمودند و امروزه یاد داشتهای آنها درباره ستارگان دنباله دار و ابرنواخترها برای اخترشناسان کاربرد قابل ملاحظه‌ای دارد. آنها توجه خاصی به کسوف مبذول داشتند و می‌پنداشتند که بد یمن است. آنها تصور می‌نمودند که کسوف بر اثر خورده شدن خورشید توسط اژده‌ها ایجاد می‌شود و در خلال کسوف با کوبیدن قابلمه و ماهی تابه سعی می‌کردند آن جانور را فراری بدهند.

تمدن مایا

مایایی‌ها که در خلال سالهای ۲۰۰۰ تا ۹۰۰ قبل از میلاد ساکن آمریکای جنوبی بودند، معتقد بودند که سیارات و ستارگان خدایانند. آنها برای رصد حرکات متغیر اجرام سماوی اهرامی بنا نهادند و تقویم شمسی دقیقی وضع نمودند. آنها همچنین با محاسباتی، وقوع خسوف و کسوف را پیش بینی می‌کردند. سنگهای کارناک در فرانسه متعلق به ۲ هزار سال قبل از میلادند. ظاهراً از آنها برای شمردن ماههای قمری استفاده می‌شد.

منابع

۱- کتاب فیزیک از آغاز تا امروز نوشته حسین جوادی چاپ دوم شهریور ۱۳۸۷ فصل اول و دوم

۲- هندبوک فیزیک ترجمه بهرام معلمی و فریبرز محمدی چاپ اول ۱۳۹۰