ایرانیان و ترکان ماوراءالنهر از اسلام تا حمله مغول/پسرفت خردگرایی
| سامانیان و دوره شکوفایی | پسرفت خردگرایی | ایرانیان می‌روند ترکان می‌آیند |
| ایرانیان و ترکان ماوراءالنهر از اسلام تا حمله مغول |
نابغه‌های سرگردان
[ویرایش]ابوریحان بیرونی (۹۷۳-۱۰۴۸ م) و ابوعلی سینا (۹۸۰-۱۰۳۷ م) در اواخر هزاره یکم میلادی دوره جوانی خود را می‌گذراندند. بیرونی در «بیرون» یعنی حومه پایتخت محلی خوارزم، شهر کاث متولد شده و ابن سینا، هفت سال بعد از بیرونی، در نزدیکی بخارا، پایتخت دولت سامانی به دنیا آمده بود. اما آنها تنها دوره بسیار کوتاهی از فعالیت علمی خود را در این شهرها گذراندند. دیری نپایید که آشوب‌ها و تلاطم‌های پی در پی سیاسی و اجتماعی آنان را مجبور به مهاجرت از شهری به شهری نمود.
هنگامی که در سال ۹۹۵ م. بیرونی بیست و دو سال داشت، میان گروه حاکم خوارزمشاهیان ایرانی، آفریغیان کاث در شرق جیحون و گروه مامونیان از شهر گورگنج در غرب جیحون جنگ داخلی در گرفت. پیروزی با مامونیان بود. بیرونی دیگر نمیتوانست در موطن اصلی خود کاث بماند. پشتیبان دوران کودکی او یعنی خوارزمشاهیان آفریغی نیز سرنگون شده بودند.
بیرونی تا سن شانزده سالگی کتاب «جغرافیا» اثر جیهانی وزیر امیران سامانی را فرا گرفت و به تنهایی شروع به اندازه‌گیری طول و عرض جغرافیایی شهر کاث با استفاده از محاسبه حداکثر ارتفاع خورشید نمود. او بعدها همین سنجش را در مورد شهرهای دیگر مانند ری و دهلی نیز انجام داد. بیرونی همچنین مُدلی از کره زمین را با مشخصات طبیعی روی آن ساخت که مدت کوتاهی بعد در جریان جنگ داخلی خوارزمیان و انتقال قدرت به مرکز جدید خوارزم یعنی گورگنج تخریب گردید.
ابن سینا در سن شانزده سالگی شروع به طبابت نمود و از طبیبان دیگری که در بخارا و سمرقند بودند، پیشی گرفت. او دو سال بعد یعنی در سن هجده سالگی از طرف نزدیکان امیر برای معالجه یک بیماری وخیم نوح بن منصور به «درگاه» یعنی دربار سامانی دعوت شد و بیماری امیر سامانی را با موفقیت معالجه نمود. در مقابل، نوح بن منصور اجازه داد که ابن سینا در کتابخانه وسیع و مشهور دربار سامانی به تحقیقات و تالیفات خود ادامه دهد.
بیرونی پس از سرنگونی دولت آفریغیان کاث که حامی او بودند، به دربار سامانیان در بخارا رفت. این همزمان با کار ابن سینا در دربار سامانی بود. اما اقامت بیرونی و ابن سینا در بخارا و حمایت سامانیان از آن دو فرصتی کوتاه مدت و گذرا بود، زیرا به زودی دولت سامانی بخارا نیز سرنگون شد و ترکان قراخانی جای آنان را گرفتند.
در سالهای پایانی سامانیان یعنی بین ۹۹۵ تا ۹۹۹ م. این دو دانشمند برجسته، هنوز در سنین جوانی خود به سر می‌بردند.
پس از فروپاشی کامل سامانیان و جایگزین شدن قراخانیان بجای آنان، بیرونی و ابن سینا بخارا را ترک کرده، بیرونی به گرگان در خراسان و ابن سینا به گورگنج در خوارزم و از آنجا هم هر کدام به راهی دیگر رفتند.
این هم بی شباهت به مهاجرت‌های سیاسی دنیای کنونی نبود. در زمان اولین دربدری‌های این دو دانشمند، بیرونی ۲۵ ساله و ابن سینا ۱۹ ساله بود.
با اغتشاشات سیاسی و اجتماعی یاد شده، سرگردانی دانشمندان نیز شروع شده بود؛ ولی این هنوز آغاز تلاطمات روزگار بود.
با وجود جوانی و همه مشکلات دربدری به لحاظ تحولات و بحران‌های سیاسی و نظامی، این دو جوان در مدتی نه چندان طولانی در زمره آن دسته از دانشمندان نابغه قرار گرفته بودند که با آثار خود شهرت بزرگ و پایداری در سرزمین‌های اسلامی و سپس در سطح جهانی یافتند. کتاب‌های آنان از قرن دوازدهم میلادی به بعد در اروپا به لاتین و سپس زبان‌های دیگر ترجمه و تدریس شد.
بیرونی پس از متلاشی شدن دودمان سامانیان ادامه کار و زندگی در بخارای قراخانیان را صلاح ندانسته، به دربار قابوس بن وُشمگیر دیلمی از آل زیار در گرگان رفت و در همان جا، در سن ۲۷ سالگی (حدود سال ۱۰۰۰ م) اولین اثر بزرگ خود به نام «آثار الباقیه عن القرون الخالیه» یعنی «آثار باقیمانده از سده‌های گذشته» را نوشت که پژوهش تطبیقی بی مانندی در باره تمدن‌ها، فرهنگ‌ها، تقویم‌ها، تاریخ، سنن و مذاهب ملل گوناگون باستانی است. این اثر که دو قرن بعد تحت عنوان «گاهشمار آثار ملل کهن» یا «کرونولوژی» به زبان لاتین و دیگر زبان‌های اروپایی ترجمه و منتشر شد، هنوز هم مورد مراجعه دانشمندان تاریخ و مردم شناسی است. آنگونه که خود بیرونی در «آثار الباقیه» نوشته، او تا آن سال دستکم هفت کتاب دیگر تالیف نموده بود که متاسفانه نسخه هیچ‌کدام از آنها باقی نمانده است، در حالی که امروزه ۱۲ نسخه اصلی از «آثار الباقیه» در موزه‌ها و کتابخانه‌های معتبر دنیا موجود است.
پس از گرگان، بیرونی به گورگنج در خوارزم رفت. خوارزمشاهیان ایرانی جدید یعنی مامونیان گورگنج تصمیم گرفته بودند که مانند خلیفه مامون عباسی دانشمندان و ادیبان اطراف و اکناف و حتی نقاط دوردست را به خوارزم جذب کرده آنان را تحت حمایت فعال خود قرار دهند. از این جهت آنها نخبگان علمی را به خوارزم دعوت می‌کردند. ظاهراً در این مرحله، بیرونی نیز آماده آشتی با حاکمان جدید خوارزم شده بود. او حدود هفت سال در دربار مامونیان به کار پرداخت. روایت است که سلطان محمود که از غزنه در افغانستان قدرت سیل آسای خود را به سراسر خراسان گسترش می‌داد، قبل از تصرف گورگنج در رابطه با جمع آمدن اکثر سرآمدان علم و ادب خراسان و ماوراءالنهر در این شهر نسبت به خوارزمشاه مامونی حسادت ورزیده، با لحنی تهدید آمیز به او نوشت که بهترین دانشمندان دربار خود را به دربار غزنوی در غزنه در افغانستان بفرستد. بدین ترتیب بیرونی همراه با چند دانشمند دیگر به غزنه رفت و بیشتر عمر خود را به عنوان منجم و ستاره‌شناس سلاطین غزنوی گذرانید.
سلطان محمود ظاهراً دانشمندان و شعرا را بیشتر برای کسب وجهه برای دربار خود جذب می‌نمود. در دوران سلطنت محمود، بیرونی همراه با سلطان غزنوی به هندوستان رفت، اما بیشتر وقت در حالیکه لشکریان سلطان مشغول غارت و اسیر گرفتن مردم در هند بودند، بیرونی عادات و زندگی مردم، زبان هندی و ادیان این سرزمین را بررسی می‌کرد. نتیجه این سفر و بررسی‌ها کتاب «تحقیق ماللهند» است که هنوزمنبع مهمی برای بررسی تاریخ مردم و فرهنگ هندِ هزار سال پیش شمرده می‌شود. او سپس کتابی به نام «التفهیم» درباره ریاضیات و نجوم تالیف نمود که اصل آن به هر دو زبان عربی و فارسی موجود است، اما معلوم نیست که ابتدا کدام یک از آنها را نوشته یا ترجمه کرده است. به هر تقدیر «التفهیم» مانند «دانشنامه علایی» ابن سینا و «دانشنامه پزشکی» حکیم می‌سری که هم دوره آنها بود، از نخستین کتاب‌های علمی به زبان فارسی معاصر شمرده می‌شود.[۱] بیرونی در دوره سلطنت فرزند محمود یعنی مسعود غزنوی نیز آثار مهمی از جمله کتابی با عنوان «قانون المسعودی» با مضمون نجوم و علوم نوشت. اصولاً بیرونی مانند ابن سینا جزو آن دسته از حکیمان و فیلسوفان معروف این دوره از تاریخ شناخته می‌شود که تقریباً در همه رشته‌های علمی و فلسفی کتاب و رساله نوشته، کشفیات جدیدی کرده و حتی دستگاه‌های جدیدی اختراع نموده و از آن طریق نیز به تکامل این علوم کمک ارزنده‌ای کردهاند.
بیرونی بیش از صد کتاب و رساله و ده اثر ناتمام نوشت، اما تنها ۲۲ اثر از آنها تا امروز باقی مانده است. تقریباً نیمی از آثار بیرونی درباره ریاضیات و نجوم و بقیه در مورد حوزه‌های گوناگونی نظیر طب، دارو شناسی، تاریخ، لغت شناسی و مردم شناسی است.
احتمالاً آخرین کتاب بیرونی عبارت از «الصیدنه فی الطب» است که حدود ۱۷۰ صفحه حجم دارد و شرح مفصل و دقیقی است از حدود یک هزار دارو با منشاء گیاهی، حیوانی ومعدنی، همراه با نام آنها در زبان‌های اقوام مختلف خاورزمین. خوشبختانه این اثر کاملاً از بین نرفته و از اصل عربی آن در تمام دنیا یک نسخه موجود است که در کتابخانه «جامع بورسا» در ترکیه نگهداری می‌شود. اصل عربی این کتاب و حتی ترجمه‌های قدیمی آن به فارسی از نظر کیفیت کاغذ و امکان قرائت دقیق تمام متن در وضع چندان مناسبی نیستند.
بیرونی در عین حال چندین اثر را از سانسکریت و فارسی به عربی ترجمه کرده، اما به قول خود ترجیح داده است که به جای زبان مادری خود یعنی ایرانی خوارزمی و یا فارسی معاصر، همچنان که در آن دوره رایج بود، آثار خود را به عربی بنویسد.[۲]
برخلاف بیرونی که در اثر فشار محمود غزنوی از دربار خوارزمشاه مامونی به دربار سلطان محمود در غزنه رفت، ابن سینا و همکار پزشک و دانشمند او ابوسهل عیسی مسیحی احتمالاً با ترس از حمله قریب‌الوقوع سلطان محمود، مخفیانه از گورگنج به گرگان گریختند. دوست او ابوسهل در اثر طوفانی در شن زار میان گورگنج و گرگان درگذشت. ابن سینا پس از عبور و توقف در پنج شهر و روستا به گرگان رسید که امیر آن ولایت قابوس وُشمگیر را می‌شناخت. اما قابوس پیش از رسیدن ابن سینا زندانی شده و در زندان در گذشته بود و ابن سینا ناچار شد باز از شهری به شهر دیگر عزیمت نماید.[۳]
شهرها و ولایاتی که ابن سینا در این مرحله جدید «آوارگی شهرها» در آنها اقامت نمود، عبارت بودند از ری، قزوین، همدان و اصفهان. در هر کدام از این شهرها «شیخ الرئیس» به طبابت می‌پرداخت، کار دیوانی مانند وزارت و دبیری می‌کرد، اما بیشتر از هر کار دیگر می‌خواند و می‌نوشت. احتمالاً آرام ترین دوره‌ای که ابن سینا توانسته است با فراغت خاطر به زندگی و فعالیت علمی خود بپردازد، زمانی بوده که از دربار آل بویه در همدان به دربار علاءالدوله کاکویه در اصفهان رفت و تا آخر عمر خود یعنی چهارده سال دیگر در آنجا به سر برد، تا اینکه هنگام سفری دیگر به همدان در آنجا درگذشت. تالیف آثاری مانند «شفا» به عربی و «دانشنامه علایی» به فارسی که به علاءالدوله تقدیم شده است نیز در همین دوره بوده است.
گفته می‌شود مجموع آثار ابن سینا بیش از ۴۰۰ جلد بوده است که از آنها ۲۴۰ کتاب و رساله به عربی و برخی به فارسی موجود است و بقیه از بین رفتهاند. مشهورترین اثر ابن سینا در علوم، کتاب «قانون فی الطب» نام دارد که یکی از معروف ترین آثار در تاریخ پزشکی جهان و اساساً حاوی اطلاعات عملی و درمانی درباره بیماری‌های گوناگون، تغذیه، محیط زیست، اصول معالجه و داروهای لازم است. این کتاب یک و نیم قرن پس از تالیف آن در ایتالیا به لاتین ترجمه شد و برای چندین قرن در کنار آثار خوارزمی، فارابی، زکریا رازی و بیرونی از آثار اصلی مرجع در تحصیلات عالی در اروپا بود، تا اینکه در قرن هفدهم اصول پزشکی مدرن در اروپا پایه ریزی شد. در کشورهای شرق مسلمان کتاب «القانون» حتی تا اوایل دوران معاصر یعنی تقریباً ۱۵۰-۲۰۰ سال پیش تدریس می‌شد.
اما اندیشه‌ها و آثار فلسفی ابن سینا نیز که بخشی از آن در کتاب «شفا» به قلم آورده شده است، به همان درجه شاخص و مهم هستند. اصولاً مورخین و دانشمندان معاصر بر آنند که مکتب فلسفی ابن سینا که تکامل اندیشه‌های الکِندی و فارابی شمرده می‌شود، دستکم به اندازه مکتب علمی و از جمله پزشکی او دارای اهمیتی بزرگ و تاثیری پایدار بوده است. فلسفه ابن سینا کوششی برای یافتن مبانی قابل قبولی برای آشتی دادن علم و عقل با وحی و ایمان است. این جهان بینی فلسفی ابن سینا نقش مهمی در شکل گیری تعالیم و فلسفه مذهبی قرون وسطای اروپایی و به ویژه اندیشه‌های فیلسوف متصوف و کاتولیک ایتالیایی قرن سیزدهم میلادی توماس آکویناس داشته است که باورهای مسیحی را با اصول منطق گرایانه ارسطو تلفیق کرد. طرز فکر آکویناس تا اواسط قرن بیستم عملاً طرز فکر فلسفی کلیسای واتیکان محسوب می‌شد. لیکن در شرق مسلمان مدت زیادی طول نکشید تا اندیشه همزیستی دین و دانش به عقب‌نشینی و سازشکاری خِرَدگرایان و دانشمندان در مقابل فقها و اندیشمندان طرفدار ایمان بی چون و چرا منجر گردد.
آیا این تنها عامل عقب ماندگی شرق مسلمان از قافله دانش و تکنولوژی معاصربود؟ بعید به نظر می‌رسد که فقط یک عامل، آن هم عاملی ذهنی، ریشه اصلی عقب ماندگی یک جامعه در طول چندین قرن شود، اگرچه این هم بدون تردید عاملی مؤثر در تنزل دانش‌پژوهی در جوامع مسلمان بوده است.
غلبه سنت گرایی بر خِرَدگرایی
[ویرایش]در سه قرن نخست اسلام، صدها فقیه، مفسر قرآن و جمع‌آوری کننده احادیث از مرو، بلخ، بخارا و سمرقند برخاسته بودند. برخی از آنان از اعراب مهاجر بودند، اما صدها تن از ایرانی تباران بومی نیز در میان این فقیهان وجود داشت. معروف ترین آنان بی شک فقیه و متکلم بزرگ، ابوحنیفه معروف به «امام اعظم» است که تقریباً هشتاد سال پس از هجرت به دنیا آمد و گفته می‌شود که اصالتاً از کابل بوده و به عنوان غلام به اعراب کوفه فروخته شده بود. ابوحنیفه بنیانگذار مذهب حنفی در تسنن است. وی به «رای» یعنی قضاوت شخصی اهمیت بسیاری می‌داد و به همین جهت تا حد معینی «منطق گرا» و «معتدل» شمرده می‌شد. اما به نظر می‌رسد منطق گرایی ابوحنیفه تنها در چارچوب قرآن و احادیث پیامبر اسلام بود. از ابوحنیفه روایت است که گفته است: «برای استنباط احکام، نخست به کتاب خدای تعالی مراجعه می‌کنم، اگر نتوانستم از کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) حکمی استنباط کنم، از گفته‌های صحابه بهره گرفته و بقیه را رها می‌نمایم و به قول دیگری عمل نمی‌کنم».[۴] یکصد سال بعد از ابوحنیفه، امام محمد بخاری و پس از او ابومنصور ماتریدی سمرقندی، دو تن دیگر از معروف ترین دانشمندان و فقیهان اسلامی ماوراءالنهر به شمار می‌رفتند که در دنیای اسلام تاثیری عمیق به جا گذاشتند. بخاری و ماتریدی از خانواده‌های قدیمی و زرتشتی بخارا و سمرقند بودند. بخاری به عنوان «محدث» یعنی «حدیث شناس» در جمع‌آوری احادیث و ماتریدی به عنوان فقیه در پافشاری بر «سنت نبی» و مخالفت با مکتب‌های «خرد گرا» مانند معتزله و یا دانشمندان دنیوی (سکولار) شهرت و محبوبیت به دست آوردند. آنها به عنوان فقیه و متکلم، ضمن مخالفت شدید با جریان‌های خارج از سنت مانند معتزله و یا اسماعیلیه، بر آن بودند که باید به جای علم و فلسفه دنیوی تنها و «بدون شک و سوال» به متن قرآن و احادیث تکیه کرد.[۵]
در منابع احکام اسلامی سخنی که از پیامبر اسلام و همچنین امامان (در مذهب شیعه) نقل شود، «حدیث» نامیده می‌شود. تعداد قابل توجهی از مسلمانان در زندگی اجتماعی و حتی شخصی، خود را موظف به رعایت این سخنان و یا طرز رفتار می‌شمارند. اما از آنجایی که این احادیث مدت‌ها پس از بعثت پیغمبر و زندگی امامان جمع‌آوری شدهاند، در درستی و یا لزوم پیروی از آنان در زندگی کنونی اختلاف نظر وجود دارد.
امام ابوحنیفه بعد از متن صریح قرآن، تنها به درستی شمار معینی از احادیث نبوی باور داشت، در حالیکه پیرو او، امام بخاری در مدت سفرهای خود به حجاز و شام، به روایت خود وی بیش از هفتاد هزار حدیث را که در مدتی نزدیک به دویست سال سینه به سینه نقل شده و درستی آنان نا روشن بود، جمع‌آوری کرده، نزدیک به ۷۴۰۰ حدیث را به عنوان «صحیح» منتشر نموده بود.[۶] این موضوع مورد بحث محدثان دیگر قرار گرفت. آنها نیز هر کدام چند هزار حدیث درباره افکار و اعمال پیامبر جمع کرده بودند و صحت و سقم نتایج کار هر محدث موضوع بحث داغ میان علمای آن دوره بود. اما چه هفت حدیث و چه هفت هزار، نتیجه کار بین اکثر روحانیون و فقیهان این بود که نه حاکمان و نه دانشمندان و فیلسوفان، بلکه تنها کتاب آسمانی و احادیث معتبر می‌توانند اعمال شخصی و اجتماعی انسان‌ها را تنظیم و معین کنند.[۷] این خلاصه طرز فکری بود که در سالهای پایانی سامانیان یعنی حدود یک هزار پیش، در پایتخت سامانیان بخارا حاکم شده بود.
ضدیت میان خردگرایان و سنت گرایان رفته رفته شدیدتر گشته، در نهایت به صحنه سیاست و دربار سامانی هم کشیده شد.
از نظر سنت گرایان محافظه کار، کار بدانجا کشیده بود که بیرونی نیاز به قبله و رو نمودن به کعبه را در هنگام ادای نماز مورد شک قرار می‌داد[۸] و ابن سینا در کتاب خود «قانون در طب» به جای رد و تکفیر نوشیدن شراب، جنبه‌های خوب و بد آن را توضیح می‌داد و حتی نوشیدن مقداری «شراب خالص» را در برخی موارد (مثلا پس از صرف غذا) برای سلامتی توصیه می‌نمود.[۹] از نگاه سنت گرایان، این دیگر «الحاد» و «ارتداد» شمرده می‌شد.
شاید هم مهاجرت و دربدر شدن ابن سینا از بخارا و بیرونی از خوارزم در بحبوحه زوال سامانیان، آغاز نمادین شکست خردگرایی و پیروزی سنت گرایان مذهبی بود.
دو، سه قرن پس از خلافت هارون الرشید و آغاز «دوره طلایی دانش» در دنیای اسلام، این دوره با غلبه سنت گرایان و روحانیونِ بانفوذ بر اهل خرد و دانش غیر مذهبی (سکولار) پایان یافت.
یکی از فعال ترین و بانفوذترین روحانیون سنت گرا که پرچم مبارزه با فلسفه و دانش معاصر را برافراشت، فقیه و متفکر بزرگ، امام ابو حامد غزالی از طوس خراسان بود. غزالی در زمان سلجوقیان در مدرسه «نظامیه» بغداد که از سوی وزیر معروف و ایرانی سلجوقیان، نظام الملک، تاسیس یافته بود، مشهورترین و بانفوذترین شخصیت مذهبی به شمار می‌رفت که هر سال ده‌ها روحانی را تربیت کرده و به ولایت‌های مختلف می‌فرستاد. او با هرگونه تفکر غیرشرعی و از آن جمله کار و آثار دانشمندانی چون فارابی، بیرونی، رازی، ابن سینا و فیلسوفان شرقی و مسلمان که تحت تأثیر علم و فلسفه یونانی بودند، مخالفتی آشکار و آتشین کرده، آنها را تکفیر می‌نمود. غزالی از جمله در اثر خود به نام «المُنقِذ من الضلال» یعنی «رهایی یافته از گمراهی» (ترجمه فارسی زیر عنوان «اعترافات غزالی») در باره این دانشمندان و فلاسفه می‌نوشت: «بایستی مردم را از مطالعه کتب آنان و خطرات آن حراست نمود و همانطور که کودکان را باید از بازی با مار بازداشت، گوش‌ها را باید از شنیدن آن سخنان مختلط و درآمیخته دور نگه داشت، همچنانکه بر پدر دوراندیش که می‌داند فرزندش در همه کارها از او تقلید خواهد کرد، فرض است در برابر کودک به مار نزدیک نشود، بلکه به عکس باید خود را بیمناک و هراسان نشان دهد. بر دانشمند حقیقت بین نیز فرض است که با آن کتاب‌ها چنین رفتار نماید».[۱۰]
حضور و تبلیغات گروه‌های دیگر مذهبی و به خصوص شیعیان اسماعیلی و دوازده امامی و همچنین «خوارج» در ماوراءالنهر چیز جدیدی نبود. اما در اواخر سامانیان فعالیت آنها بیشتر و شدیدتر گشت، تا جایی که حاکمان برخی شهرها مانند نیشابور و دست اندرکارانِ دربار بخارا مانند دبیر دیوان، فرمانده ترک به نام «آیتاش» و احتمالاً خود امیر نصر دوم به سوی افکار شیعه اسماعیلیه تمایل یافته بود.[۱۱]
همین وضع، در شرایط کشمکش‌های خانوادگی میان خود سامانیان و نالایقی آخرین امیران سامانی از سویی و افزایش روزافزون قدرت سپاهیان ترک از سوی دیگر، باعث شورش اکثر روحانیون با نفوذ سنی و حمایت فرماندهان و سربازان تُرک حکومت و دربار از شورشیان شد. نتیجه این کشاکش و شورش، از لحاظ سیاسی، سقوط نهایی سامانیان و در زمینه مذهبی و فلسفی قدرت گرفتن بنیادگرایی سنّی به عنوان مذهب دولتی و حاکم بود که مکتب‌ها و اندیشه‌های دیگر را طرد و حتی سرکوب می‌نمود.
دولت سامانی در حال فروپاشی قرار داشت. نه مردم ایرانی زبان بومی و نه ترکهای منطقه از آن پشتیبانی می‌کردند و نه حتی فرماندهان ترک دربار بخارا.
پانویس ها
[ویرایش][۱] توضیحات کمی بیشتر در فصل «تحول زبان فارسی» همین کتاب
[۲] بیرونی: الصیدنه فی الطب، تهران ۱۳۸۳، ص ۱۶۸-۱۶۹
[۳] سرگذشت ابن سینا، به قلم خود او و شاگردش ابوعبید عبدالواحد جوزجانی، ترجمه سعید نفیسی، تهران ۱۳۳۱، ص ۶۵-۶۸
[۴] فریدون سپهری: پژوهشی درباره امامان اهل سنت، تهران ۱۳۸۰، ص ۶۳
[5] Madelung, W. (۱۹۹۰): “al-Māturīdī”, in EIs, Second Edition, pp. 846-847
[6] Robson, J. : al-Bukhari, in EIs, 2. Edition, vol. 1, Brill, Leiden 1960, pp. ۱۲۹۶-۹۷
[7] Starr, pp. ۲۴۷-۲۵۴
[8] al-Biruni, Aby Reyhan: A Chronology of Ancient Nations (English translation,) London 1886, p. ۳۲۹; Starr, 372
[9] Avicenna (ibn-Sina, Abu Ali): A Treatise on the Canon of Medicine (original Arabic: al-Qanun fi-l Tibb,) around 1025-1037, English translation, London 1930, Reprint New York 1973, pp. ۸۰۱-۸۰۲
[۱۰] اعترافات غزالی، کتاب المنقذ من الضلال، ترجمه زین الدین کیایی نژاد، تهران ۱۳۳۸، ص ۶۰-۶۱. در مورد غزالی در فصل «دین و دولت در عهد سلجوقی» کتاب حاضر اطلاعات بیشتری داده شده است.
[11] Negmatov, Nugman N. : The Samanid State, in Asimov, M. S. and Bosworth, C. E. (eds.) (1998): History of Civilizations of Central Asia, Vol. IV, UN Publishing; Starr, p. 244