زبان ترکی آذربایجانی/دستگاه صوتی
| ' | دستگاه صوتی | ' |
| زبان ترکی آذربایجانی |
هر زبان قوانین صوتی و تلفظی مخصوص خود را دارد که به همراه واج‌ها، دستگاه صوتی آن زبان را تشکیل می‌دهد. زبان‌های ترکی در کل و زبان ترکی آذربایجان به عنوان یک عضو خانواده هم دارای دستگاه صوتی بسیار قانونمند، منظم و زیبایی هستند. در اینجا برخی اطلاعات مربوط به این زمینه را می‌آوریم.
قانون هم‌آهنگی اصوات[ویرایش]
قانون هماهنگی اصوات که شاید بتوان آن را مهمترین قانون موجود در زبان ترکی نامید، قانونی است که انتخاب پسوندها برای ریشه‌های کلمات و هم‌چنین تلفظ کلمات خارجی را مشخص می‌کند.
طبق این قانون، هر صدایی نمی‌تواند در هر کلمه‌ای بیاید و بلکه صداهای یک کلمه باید باهم هماهنگ باشند. تقسیم‌بندی صداهای جلویی و پشتی که در بخش قبل معرفی شد، در این قانون به کار می‌آید. طبق این قانون، هر کلمه نمی‌تواند مصوت‌هایی از هر دو دسته صداهای جلویی و پشتی را داشته باشد و بلکه مصوت‌ها همگی باید به یکی از دسته‌ها تعلق داشته باشند.
همان‌طور که ذکر شد یکی از کاربردهای اصلی این قانون در انتخاب پسوند برای چسباندن به کلمه است. یعنی صدای پسوند مورد نظر باید با صداهای موجود در کلمه هم‌آهنگ باشد. از همین رو است که تقریباً تمام پسوندهای موجود در ترکی، بیش از یک حالت (معمولاً دو یا چهار) دارند تا امکان انتخاب برای حفظ قانون هم‌آهنگی اصوات وجود داشته باشد.
کلمه‌های خارجی وارد شده به زبان هم معمولاً تلفظشان تغییر می‌کند تا با این قانون هماهنگ شوند. مثلاً کلمه ماشین که در فارسی به شکل maşin و در اصل انگلیسی به شکل mışin تلفظ می‌شود، نمی‌تواند در ترکی به هیچ کدام از این شکل‌ها تلفظ شود، چون هر دو با قانون هم‌آهنگی اصوات در تناقض هستند. بنابراین ترک‌ها این کلمه را به شکل maşın تلفظ می‌کنند.
نقض قانون[ویرایش]
قانون هم‌آهنگی اصوات یک قانون ایده‌آل است که به شکل صد درصدی اجرا نمی‌شود. هرکدام از اعضای خانواده زبان‌های ترکی، این قانون را تاحدی در مواردی نقض می‌کنند. زبان ترکی استانبولی تا حد زیادی این قانون را نقض می‌کند؛ مثلاً پسوند yorum که در آن زبان در فعل مضارع استفاده می‌شود، یک شکل دارند و بنابراین نصف اوقات قانون را نقض می‌کند. یا خیلی از کلمات خارجی را در آن زبان تغییر نمی‌دهند که با قانون هم‌آهنگ شود.
ترکی آذربایجانی هم به نسبت کمی آن را نقض می‌کند. مثلاً مواقع زیر:
- پسوندهای یک‌شکلی: تعداد اندکی از پسوندهای زبان (که کم‌کاربرد هم هستند) یک شکل دارند و بنابراین قانون را بعضاً نقض می‌کنند، مثلاً پسوند kən که به معنای هم‌زمانی است. مثال: gedərkən (حین رفتن) و qaçarkən (حین دویدن) که در اولی مشکلی وجود ندارد ولی دومی قانون را نقض می‌کند.
- وقتی که در اول کلمه ı باشد و در هجای بعدی a آمده باشد، ı به i تبدیل می‌شود: ılan ==> ilan
- ...
قوانین صوتی دیگر[ویرایش]
- از نه حرف صدادار ترکی، دو مورد e و ö تنها در هجای اول ظاهر می‌شوند و در هجاهای بعدی نمی‌توانند بیایند. بنابراین در کلمات فارسی و عربی که به ترکی وارد می‌شوند و شامل صدای e در هجاهای بعدی هستند، این صدا معمولاً به صداهای دیگر مثل i، ı یا ə تبدیل می‌شود.
مثال: nərde ==> nərdə یا kaseb ==> kasıb یا sabet ==> sabit
- صدای ğ در هیچ کلمه اصیل ترکی در اول کلمه نمی‌آید.