تاریخ ایران/آل بویه
آل بویه از خاندان اصیل ایرانی و شیعی مذهب ساکن منطقه دیلمان ایران بودند که جد آنها ابوشجاعِ بویه پسر فنا خسرو دیلمی است و نسب آنها به بهرام گور ساسانی می‌رسد. ابوشجاع سه پسر به نام‌های علی، حسن و احمد داشت که همراه پدر در دورهٔ تسلط حاکمان آل زیار بر طبرستان به خدمت آنها درآمدند و در دورهٔ ضعف خلافت عباسی ادعای استقلال کرده و بغداد را تصرف کردند. آنان با نگه‌داشتن ظاهری از خلافت عباسی از سال ۳۲۲ تا ۴۴۷ به حکومت بر قلمرو خلافت در سه شعبه دست یافتند.
آل بویهٔ فارس
[ویرایش]مؤسس سلسلهٔ آل بویه، عماد الدوله علی می‌باشد. او ابتدا نمایندهٔ مرداویج زیاری بود بعد به اصفهان رفت و مظفربن یاقوت را شکست داد. از آن‌جا به خاطر ترس از مرداویج به فارس رفت و شیراز را تصرف کرد. سپس برادرش حسن را به تصرف عراق و برادر دیگرش احمد را به تصرف کرمان فرستاد، ولی احمد چون در کرمان موفق نشد به جانب بغداد رفته در سال ۳۳۴ بر خلیفه مستکفی استیلا یافت. او بر خود عنوان امیرالامراء برگزید و خلیفه به او لقب معزالدوله داد و به حسن رکن‌الدوله، و علی را عماد الدوله خواند. بعد از احمد عضدوالدوله به حکومت رسید. او کرمان را از سامانیان گرفت و به بغداد لشکر کشید و عزالدوله بختیار را کشت و بر بغداد مسلط شد. بعد از عضدالدوله پسرش شرف الدوله به حکومت فارس رسید و بر بغداد هم تسلط یافت سپس پسرش بهاء الدوله به جای او نشست. بعد از بهاء الدوله پسرش سلطان الدوله و سپس ابوکالیجار و پسرش ملک رحیم به ترتیب به حکومت رسیدند ولی قلمرو آنها مورد هجوم سلجوقیان قرار گرفت و طُغرل سلجوقی در سال ۴۴۷ وارد بغداد شد و ملک رحیم را دستگیر کرد و به حکومت آل بویه پایان داد.
آل بویه عراق
[ویرایش]پایه‌گذار آل بویهٔ عراق، خوزستان و کرمان، معزالدوله احمد است. او در سال ۳۳۴ بغداد را تصرف کرد و مستکفی را از خلافت عزل و مطیع را به جای او نشاند و دستور لعن معاویه، عایشه و خلفای سه‌گانه را صادر کرد. معزالدوله احمد بعد از تصرف عراق با مشکلات متعددی مواجه شد که از ان جمله مبارزه با عمران ابن شاهین بود. در این زمان میان عنصر ترک و دیلم سپاه اختلافاتی وجود داشت. بعد از معزالدوله فرزندش عزالدوله بختیار جانشین او گردید اما او از پسرعمویش عضدالدوله حاکم فارس شکست خورد و از مقام خود برکنار شد. او چندی بعد دوباره با پسرعمویش خود جنگید اما این بار هم شکست خورد و به دستور امیر بزرگ آل بویه به قتل رسید. آل بویه عراق هم مانند فارس توسط سلطان طغرل سلجوقی سقوط کردند.
آل بویهٔ اصفهان، ری و همدان
[ویرایش]بنیانگذار آل بویه اصفهان، ری و همدان، رکن الدوله حسن است. او به کمک برارش علی، اصفهان و ری را از وشمگیر حاکم زیاری گرفت و سامانیان را در تصرف ری ناکام گذاشت. رکن الدوله در هنگام مریضی قلمرو خود را بین فرزندانش تقسیم کرد. اصفهان را به مؤید الدوله، همدان و جبال و ری و طبرستان را به فخرالدوله و فارس، کرمان و اهواز را بنابر وصیت برادرش علی به عضدالدوله داد و برادران را به اطاعت از عضدالدوله فرا خواند. بعد از حسن پسرش مؤید الدوله در اصفهان به حکومت رسید و بر گرگان و طبرستان نیز مسلط شد. قابوس، حاکم زیاری، را شکست داد. او صاحب بن عبّاد را که فردی با تدبیر و دادگر و عالم بود. به وزارت برگزید در اواخر همدان و ری را فخرالدوله گرفت و فخرالدوله به سامانیان در خراسان پناهنده شد ولی با مرگ مؤید الدوله بار دیگر به حکومت بازگشت و پس از از فخرالدوله پسران خردسال او به حکومت رسیدند و چون توان ادارهٔ امور نداشتند، اختلال در امور پدید آمد.
اوضاع اجتماعی و فرهنگی ایران در دورهٔ آل بویه
[ویرایش]دورهٔ آل بویه دورهٔ درخشش علمی و فرهنگی ایران و جهان اسلام است. این خاندان شیعی ایرانی نقش مهمی در حفظ و گسترش میراث حدیثی، فقهی و کلامی شیعه در ایران و عراق ایفا کردند و به تحکیم پایه‌ها و مبانی تشیع امامیه و ترویج آن پرداختند. دانشمندان، متکلمین، محدثین، فقیهان، و مفسرین بزرگی چون شیخ طوسی، شیخ مفید، سیدرضی، شیخ صدوق و... تربیت یافتند و با تشکیل جلسات مناظره به شبهات کلامی و فقهی پاسخ دادند. آل بویه به تأسیس مراکز علمی و کتابخانه‌ها و بنای بیمارستان‌های به ویژه در شیراز و بغداد پراختند و برای تسلط بیشتر بر اوضاع قلمرو خلافت و ترویج تشیع، اقدامات اجتماعی و فرهنگی در خور توجهی انجام دادند. در زمان آل بویه قبور ائمه شیعه مورد توجه قرار گرفت. مشاهد کاظمین، کربلا و نجف را بازسازی کردند و برای ترویج سنت زیارت به اهدای نذورات، موقوفات و ایجاد تسهیلات برای زائرین پرداختند. اقدام مهم دیگر آنها برگزاری جشن عید غدیر بود که همراه بود با برگزاری نماز عید و آذین‌بندی شهر و برگزاری مراسم جشن ایرانی که هر ساله برگزار می‌شد. علاوه بر این سوگواری عاشورا و محرم را در قالب مقتل خوانی و مرثیه‌خوانی و تشکیل دسته‌های عزاداری با پوشش سیاه را پایه‌گذاری کردند.